ਕਹਾਣੀ -ਤੱਤਾ

(ਡਾ: ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਔਜਲਾ)
(ਟੋਰੌਂਟੋ: 416-885-1490)
ਜਦੋਂ ਦਾ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਤੋਂ ਉੱਜੜ ਪੁੱਜੜ ਕੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) 'ਚ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਦਿਲ 'ਚ ਇੱਕ ਤਮੰਨਾ ਸੀ, ਤਾਂਘ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਕਦੋਂ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਜਨਮ
ਭੂੰਮੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇਗੀ? ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ 'ਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਹਸਰਤ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀ ਜਨਮ ਭੂੰਮੀ ਦੇ ਵੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਲਈਏ। ਬਚਪਨ ਦੁੱਖਾਂ ਤਕਲੀਫਾਂ 'ਚ ਲੰਘ ਗਿਆ, ਜਵਾਨੀ ਬੱਚੇ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਬੀਤ ਗਈ, ਤੇ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਬੁਢਾਪੇ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਲਏ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਮੀਦ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ 'ਚ ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ ਜਰੂਰ ਨਜ਼ਰ ਅਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਰੱਬ ਦੇ ਮਾਂਹ ਮਾਰੇ ਨੇ, ਰੱਬ ਸਾਡੀ ਆਸ ਵੀ ਕਿਤੇ ਪੂਰੀ ਕਰੇਗਾ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਭਾਰਤ 'ਚ ਰਿਹਾ, ਦੋਹਾਂ ਦੇਸਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਨੇ ਇਹ ਆਸ ਪੂਰੀ ਨਾਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਕੈਨੇਡਾ ਆਏ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਕਰਜੇ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਮਨ 'ਚ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾਂ ਆਪਾਂ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੇ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਜਥੇ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਈਏ। ਅਰਜੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵੀਜ਼ਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੀਜੇ ਵਾਲੀ ਅਰਜੀ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੁਰਾਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ (ਉਕਾੜਾ ਦੇ ਕੋਲ, ਚੱਕ ਨੰਬਰ 25) ਵੀ ਜਾਣਾ ਚਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਏਜੰਟ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਦਵਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਸ ਮਸਲੇ 'ਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਲਈ ਐਨਾਂ ਉਤਾਵਲਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ।
ਅਖੀਰ, ਉਹ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕ ਸੀ। ਜਹਾਜ 'ਚ ਬੈਠੇ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਫਿਰ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ, ਕੀਰਤਨ ਸਰਵਣ ਕੀਤਾ, ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਕੀਤੀ, ਕੰਧਾਂ ਉਤੇ ਲਿਖਿਆ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਲੰਗਰ ਛੱਕਿਆ ਤੇ ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਕਲਰਕ ਨਾਲ ਲੋੜੀਂਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਭੇਜੀ ਹੋਈ ਚਿੱਠੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਪਰਧਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸਬੰਧਤ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕੋਈ ਟਿਕਾਣਾ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਸੌਣ ਲੱਗਿਆਂ ਦਿਲ ਦੀ ਸੋਚ ਬੱਸ ਇੱਕੋ ਹੀ ਗੱਲ ਤੇ ਟਿਕੀ ਰਹੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਕੌਣ ਕੌਣ ਮਿਲੇਗਾ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣਾਂਗਾ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਬਚਪਨ ਵਾਲੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਹੁਣ ਪਛਾਣ ਸਕਾਂਗਾ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਭਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕੌਣ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਵੇਗਾ? ਫਿਰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾਂ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਅੱਖ ਲਗ ਗਈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉੱਠਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ, ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਦਫਤਰ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, " ਅੱਜ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲਾਗਲੇ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ, ਕੱਲ ਸਵੇਰੇ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਤੇ ਉਕਾੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੋਲ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 25 ਦੇ ਦੋ ਆਦਮੀ ਐਥੇ ਅਉਣਗੇ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿੰਡ ਦਿਖਾਲ ਦੇਣਗੇ"। ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕੱਲ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਗਲੇ ਸਵੇਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਪਿਛੋਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ 'ਚ ਅਜੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਹੀ ਲੱਗੇ ਸਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਅਵਾਜ ਮਾਰੀ, ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦਫਤਰ 'ਚ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਕੁਝ ਆਦਮੀਆਂ ਸਮੇਤ ਸਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਨ ਕਰਵਾਈ ਤਾਂ ਫੌਜੀ ਵਰਦੀ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਮੰਗਿਆ। ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਉਸਨੇ ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਜੇ ਮੈਂ ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੂੰ ਕਰਾਏ ਲਈ ਟੈੱਕਸੀ ਵਾਸਤੇ ਕਹਿਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਆਉਭਗਤ ਲਈ ਕਾਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਾਰ 'ਚ ਬੈਠਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਅਭੀ ਨਭੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਕੌਣ ਜਿੰਮੇਦਾਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਮੰੈਂ ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ੰਕਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੇਵਾਦਾਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਯਕੀਨ ਦੁਆਇਆ ਕਿ ਫਿਕਰ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।
ਮੇਰੀ ਜਨਮ ਭੂੰਮੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕਾਰ ਚੱਲ ਪਈ। ਦਿਲ ਕਿੰਨਾ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ਆਪਣਾ ਘਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਉਤਾਵਲਾ ਸਾਂ, ਲਫ਼ਜਾਂ 'ਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਮੀਲ ਸੀ, ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਸੀ, ਕਾਰ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵੀ ਘੱਟ, ਤੇ ਉਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟਾ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀ, ਜਿੱਥੇ ਸੜਕ ਉੱਚੀ ਨੀਂਵੀ ਹੁੰਦੀ, ਉਥੇ ਹਟਕੋਰੇ ਵੀ ਵੱਜਦੇ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਤਾਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਇੱਕ ਢਾਬੇ 'ਤੇ ਕਾਰ ਰੁਕੀ। ਮੈਂ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਚਾਹ 'ਚ ਖੰਡ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੀ ਰੱਖਣੀ, ਤਾਂ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ," ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਚਾਹ 'ਚ ਖੰਡ ਠੋਕ ਕੇ ਪੀਂਦੇ ਆਂ"। ਮੈਂ ਮਨ 'ਚ ਕੁਝ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ," ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਰਹਿਣ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਖੰਡ, ਗੁੜ ਤੇ ਘਿਉ ਠੋਕ ਕੇ ਖਾਂਦੇ ਸਾਂ, ਪਰ ਕੈਨੇਡਾ 'ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਹੋਰ ਜੀਉਣਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕੁਝ ਸੰਜਮ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਬੇਹਤਰ ਹੈ"। ਚਾਹ ਪੀਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅਜੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਮਾਂ ਹੋਰ ਲੱਗੇਗਾ, ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਤਕਰੀਬਨ 2-3 ਘੰਟੇ ਹੋਰ। ਫਿਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਹੱਥ ਵਾਲੇ ਫੋਨ ਰਾਹੀਂ ਸੁਨਿਆਹ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਡਾਕਟਰ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਦੰਮ ਮੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਪੱਤਰ ਮੈਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਪਰਧਾਨ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦਰਵਾਜੇ ਕੋਲ ਕਾਫੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਵੇਖੀ। ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਿਗਾਹ ਘੁੰਮਾਈ ਤੇ ਜਨਮ ਭੂੰਮੀ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਨੀਵਾਂ ਹੋਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਐਨਾ ਭਾਵਕ ਹੋਇਆ ਕਿ ਡਾਡਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਣ ਲਗ ਪਿਆ, ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਨਮ ਭੂੰਮੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਸੰਤਾਪ ਕੱਟਿਆ ਏ, ਉਸਨੂੰ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਧੋ ਛੱਡਾਂ। ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਠਾਇਆ, ਗਲ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਤੇ ਧੀਰਜ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਗਲ 'ਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾਏ ਅਤੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ,"ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਤਨਵੀਰ ਸਿੱਧੂ ਤੇ ਇਹ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਵਰਗਾ ਦੋਸਤ ਬਰਕਤ ਚੀਮਾ ਹੈ "। ਇਸ ਆਉਭਗਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਨ ਹੇਠਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਐਨਾ ਦੱਬਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗਲਾ ਭਰ ਆਇਆ ਤੇ ਮੂੰਹੋ ਕੋਈ ਲਫਜ਼ ਹੀ ਨਾਂ ਨਿੱਕਲਿਆ।
ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਏ ਤਾਂ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਠਿਆਈ ਦਾ ਐਨਾਂ ਇੰਤਜਾਮ, ਜਿਵੇਂ ਘਰ 'ਚ ਕੋਈ ਵਿਆਹ ਹੋਵੇ। ਪਤਾ ਨਾਂ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ ਖਾਵਾਂ ਤੇ ਕਿਹੜੀ ਛੱਡਾਂ। ਚਾਹ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਕੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਲਿਜਾਣਾ ਚਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਮ ਦੰਗ ਜਿਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੋਕ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦੇ, ਤੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਲੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਗਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਹੋਏ ਤੇ ਬੇਹੱਦ ਖੁਸ਼ ਵੀ। æਲੱਕੜ ਦੇ ਇੱਕ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬਲਬ ਟਿੰਮ ਟਿੰਮਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਉਤੇ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ "ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਫੁਰਮਾਨ" ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਲੜਕੀ ਨੇ ਅਲਮਾਰੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਪਰਲੇ ਖਾਨੇ 'ਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸੈਂਚੀਆਂ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ, ਹੇਠਾਂ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁੱਟਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕੈਸਟਾਂ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਖਾਨੇ 'ਚ ਹਰਮੋਨੀਅਮ ਤੇ ਤਬਲਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਹੈਰਾਨੀ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਕੀ ਆਪ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਹਾ," ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਐਥੈ ਪੰਜ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਐਤਵਾਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਘਰ 'ਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਉਪਰੰਤ ਬੱਚੇ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਲੰਗਰ ਵਰਤਦਾ ਹੈ"। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ,"ਇਸ ਦੁਰਾਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਰਗ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧਤਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ"? ਉਸਨਾਂ ਕਿਹਾ," ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਲ ਕੁਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੀਰ ਮੰਨਦੇ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਇੱਜਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ"। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਬੇਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ," ਹੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਧੰਨ ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਧੰਨ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿੱਖੀ"।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, "ਅਸਲ 'ਚ ਸਾਡਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿੱਧੂ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ। ਦੇਸ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ 'ਚ ਫਸ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਅੱਧੇ ਕੁ ਆਦਮੀ ਤੇ ਜਨਾਨੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਸ ਭੀੜ ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ, ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗੇ। ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਮੌਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮੇ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਅਸੀਂ ਬਚ ਗਏ। ਭਾਵੇਂ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੀ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਯਾਦ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ 'ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਸੀ, ਮਜ੍ਹਬ ਬਦਲ ਲਿਆ, ਨਾਮ ਬਦਲ ਲਿਆ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਖਸ਼ਿਆ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ 'ਤ' ਨਹੀ ਬਦਲਿਆ"। ਮੈਂ ਹੋਰ ਪੁਛਿੱਆ," ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਐਸ ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਆਏ"? ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ," ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਕੀਮ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਅਪਨਾਉਣਗੇ, ਸਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਮੀਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਰੱਬਾ ਦੇਵੇਗੀ। ਮੰੈਂ ਤੇ ਚੀਮਾ ਸਾਹਿਬ ਦੋਵੇਂ ਜਮਾਤੀ ਸਾਂ, ਅਸਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਅਰਜੀਆਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਜਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋ ਗਈ। ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਜਮੀਨ ਮਿਲਦੀ ਗਈ, ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਮੀਨ ਵੇਚ ਕੇ ਐਥੈ ਖਰੀਦ ਲਈ"।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਏ ਤਾਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲੇ ਹੋ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਹ ਬੰਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਨਣ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹੇ ਉਤਾਵਲੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਅੱਛੇ ਤੇ ਮਾੜੇ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਇਆ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸਾਂ ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ, "ਅਸੀਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਉਚੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ ਪਰ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬੌਣੀ ਹੋ ਗਈ, ਕਮਾਈ ਜਿਆਦਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਅਸਾਂ ਘਰ ਵੱਡੇ ਲੈ ਲਏ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟੇ ਹੋ ਗਏ, ਰਾਜ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਚੌੜੀਆਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ ਪਰ ਸਾਡਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਛੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਘਰ 'ਚ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਡੱਬੀ ਖਾਲੀ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਜਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਉਣੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਲਈ ਪਰ ਜਿਉਣਾ ਨਹੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਅਸੀਂ ਚੰਦ ਉਪਰ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਲੋਚਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਨਵੇਂ ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ, ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਰਹਿਤ ਕਰਨਾ ਚਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਮੈਲੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ"। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਤੇ ਕਿਹਾ,"ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਹੈ"। ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਮੀਦੇ ਮਰਾਸੀ ਅਤੇ ਅਸਲਮ ਹਲਵਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਵਾਸਤੇ ਕੁੱਕੜ ਤੇ ਬਟੇਰੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਦਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ," ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਉਪਰ ਚੜਾ੍ਹ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਵਾਂ"। ਪਰ ਮੈਂ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਕਿਵੇਂ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਤੁਰਨ ਲਈ ਹੀ ਮੰਨ ਗਏ। ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਬਦਲਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਦਿਲ 'ਚ ਸਮਾਈਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਰਾਹ 'ਚ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰੀ ਗਏ।
ਮੰੈਂ ਕਿਹਾ "ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਛੱਪੜ ਕੰਢੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੱਲ ਲੈਕੇ ਜਾਉ"। ਉੱਥੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਟੱਬਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਕੱਲੇ ਇਕੱਲੇ ਕਮਰੇ ਕੋਲ ਗਿਆ, ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹਿਆ ਜਿਸ ਕਮਰੇ 'ਚ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਢਵੇਂ ਜਿਮੀਦਾਰ ਸਨ ਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਵੀ। ਉਕਾੜੇ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ 10 ਦੁਕਾਨਾਂ ਕਰਾਏ ਤੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਕਰਾਇਆ ਲੈਕੇ ਘਰ ਅਉਣਾਂ, ਤਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਛਣ ਛਣ ਸਾਰੇ ਕਮਰਿਆਂ 'ਚ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਮਕਈ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਤੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗਦੇ, ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਦਿਲ ਫੁੱਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਾਉਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਬੀਬੀ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਰੋਟੀ ਲੈਕੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੜੀ ਚਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਵੇਖਦਾ ਜਾਂ ਖਿੜੀ ਹੋਈ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਖੇਤ ਵੇਖਦਾ, ਮਨ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਤੇ ਮਸੀਤ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ, ਮੇਰੀ ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ ਤੰਨੀ ਤੇ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ। ਕਦੀ ਲੁੱਕਣ ਮਿੱਚੀ, ਕੋਟਲਾ ਛਪਾਕੀ, ਅੱਡੀ ਛੜੱਪਾ, ਬਾਂਟੇ, ਸੱਕਰ ਪਿੱਦੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਡਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਣਕ ਦੀ ਗਹਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਬੋਹਲ ਲੱਗਦੇ, ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਕਣਕ ਦਾ ਫੱਕਾ ਲੈਕੇ ਕੁਲਫੀਆਂ ਖਾਂਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਜੁਬੈਦਾਂ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਵੱਡੀ, ਉੱਚੀ ਲੰਮੀ, ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ। ਉਸਦੇ ਗਿੱਟਿਆਂ ਤੱਕ ਲਮਕਦੇ ਵਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲਗਦੇ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਕਿੰਨ੍ਹਾ ਕਿੰਨ੍ਹਾ ਚਿਰ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵੱਲ ਹੀ ਵੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ,"ਵੇ ਤੋਚੀ, ਕੀ ਵੇਂਹਨਾਂ ਏਂ"? ਮੈਂ ਕਿਹਾ,"ਤੇਰੇ ਵਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲਗਦੇ ਨੇ"। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗੁੱਤ ਮੇਰੇ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਘੁੱਟਕੇ ਫੜ੍ਹ ਲਈ। ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਜਗੀਰ ਮੇਰੇ ਹੱਥ 'ਚ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਗੁੱਤ ਛੁਡਾਵੇ, ਮੈਂ ਨਾਂ ਛੱਡਾਂ। ਉਸਨੇ ਗੁੱਤ ਛਡਾਉਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ, ਮੈਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀ ਅਰਕ (ਕੂਹਣੀ) ਵਿਚੋਂ ਲਹੂ ਵਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਡਰ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬੁੱਕ ਭਰਕੇ ਮੇਰੀ ਅਰਕ ਉਤੇ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਲਹੂ ਬੰਦ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮੈਲੀ ਜਿਹੀ ਚੁੰਨੀ ਪਾੜਕੇ ਮੇਰੀ ਅਰਕ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲੀ ਫੜ੍ਹਕੇ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਛੱਪੜ 'ਚ ਮਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੂਛਾਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਤਰਦਾ, ਉਹ ਕੰਢੇ ਤੇ ਬੈਠੀ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾਜਮਾਂ ਮਹਿਰੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਤੇ ਦਾਣੇ ਭਨਾਉਣ ਜਾਂਦੀ, ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਤੰਨੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਕੜਾ੍ਹਈ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਡਿੱਗੇ ਦਾਣੇ ਚੁਗਕੇ ਆਪ ਵੀ ਖਾਂਦੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦਿੰਦੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ" ਵੇ ਤੋਚੀ, ਅੜਿਆ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਲਗਦੈਂ, ਆਪਾਂ ਨਿਕਾਹ ਕਰ ਲਈਏ"। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਪਈ ਮੈਂ ਬੀਬੀ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛ ਆਵਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਧੱਫਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ,"ਹੈਂ ਬੁੱਧੂ, ਇਸ ਵਿਚ ਭਲਾ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਆ"? ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੀਬੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ ਤੇ ਗੱਲ ਟਾਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, "ਤੂੰ ਅਜੇ ਨਿਆਣਾ ਏਂ, ਤੇ ਨਾਲੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਆਪਣਾ ਮਜ੍ਹਬ ਹੋਰ ਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੋਰ"। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਜੁਬੈਦਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਨਹੋਰਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਦਿਆਂ ਬੋਲੀ,"ਜਾਹ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ, ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕੱਟੀ"। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੋ ਦਿਨ ਨਾਂ ਬੋਲੀ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕੰਨ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੀੰ। ਮੈਂ ਵਿਆਹਿਆ ਗਿਆ, ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਹੋ ਗਏ, ਪੋਤੇ ਪੋਤੀਆਂ ਹੋ ਗਏ, ਬੁਢੇਪਾ ਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਜੁਬੈਦਾਂ ਦਾ ਉਹ ਅੱਲ੍ਹੜ ਤੇ ਸੱਚਾ ਪਿਆਰ ਅਜੇ ਵੀ ਮੈਂ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਲਕੋਈ ਬੈਠਾਂ ਹਾਂ।
ਤੁਰਦੇ ਤੁਰਦੇ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਸਨ, ਥਾਂ ਥਾਂ ਚਿੱਕੜ ਅਤੇ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਢੇਰ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਮਸਾਂ 5-6 ਘਰ ਹੀ ਪੱਕੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਉਂ ਵੀ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ ਕੋਲ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ," ਐਥੈ ਜੁਲਾਹਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖੀ ਚਾਚੀ ਦਾ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ"। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਘਰ 'ਚ ਲੈ ਗਏ ਤੇ ਮੰਜੇ ਉਪਰ ਬੈਠੀ ਇੱਕ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਬੋਲੇ," ਇਹ ਰੱਖੀ ਚਾਚੀ ਆ"। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ 'ਚ ਕਿਹਾ,"ਚਾਚੀ ਜੀ, ਇਹ ਪਰ੍ਹੌਣੇ ਤੈਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਆਏ ਨੇ"। ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਗੁਰਪਾਲ ਕੌਰ ਸ਼ਾਹਣੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬਿਰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਛੀ ਤਰਾਂ ਵੇਖ ਸਕੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਜੁੱਗ ਜੁੱਗ ਜੀਉਣ ਦੀ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਦੀਆਂ ਸਿਫਤਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਇੱਕ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦਾ ਨੋਟ ਫੜਾਇਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਭੇਜਣ ਦਾ ਵਾਹਦਾ ਕਰਕੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਤੱਕ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਵਕ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ," ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਮੈਂ ਮਸਾਂ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਂ, ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਇਸਦੇ ਘਰ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਇਹ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਇਸਦੇ ਕੋਲ ਖਲੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਪੱਟ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣ ਲਗ ਪਈ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਘਰ ਜਾਕੇ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗਦ ਗਦ ਹੋ ਗਈ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਹੱਥ ਰੱਖੀ ਵਾਸਤੇ ਦੁੱਧ, ਖੋਏ ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਤੇ ਆਟਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹੱਸਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ,"ਵੇ ਤਰਲੋਚਨਾਂ, ਵੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਦੋ ਮਾਵਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ"। ਖੁਸ਼ ਹੋਕੇ ਰੱਖੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣਾ ਦੁੱਧ ਪਿਆਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਬੀਬੀ ਨਿੱਕੀ ਭੈਣ ਤੰਨੀ ਤੇ ਜੁਬੈਦਾਂ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਦੁੱਧ ਪਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਸੋਚਦਾ ਵਾਂ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਜ੍ਹਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਅਸਮਾਨ 'ਚ ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਬਦਲੀ ਉੱਠੀ ਤੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਹੀ ਉਹ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਾ ਗਈ। ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਘੁਸਰ ਮੁਸਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਚੋਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਲਫ਼ਜ ਸੁਣ ਲਿਆ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ। ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਕਾੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣ, ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਹੋਰ, ਤੇ ਅਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਹੋਰ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ। ਘਰਾਂ 'ਚ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਦੋਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵੱਖ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਦਿੱਖਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਕੁਝ ਅਨਹੋਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਟੋਟੇ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੰਧ ਬਣਕੇ ਖੜ੍ਹਣਗੇ, ਪਰ ਕੁਝ ਐਸੇ ਵੀ ਸਿਰ ਫਿਰੇ ਸਨ ਜੋ ਗਹਿਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਤੱਕਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਕਾੜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਫਲਾ ਫਿਰੋਜਪੁਰ ਰਾਂਹੀ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚਲੇ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਤ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ 'ਚ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੱਲ ਸਾਡਾ ਕਾਫਲਾ ਵੀ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਨ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵਖਤੇ ਚਲਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਲ ਜੁੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਕੋਲ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਕਾਫਲਾ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਿਆਣੇ ਆਦਮੀ ਤੇ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਰੁਕਣ ਲਈ ਹਾੜੇ ਪਾਏ, ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੈਕਾਰਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਬਜੁਰਗ ਤੇ ਜਨਾਨੀਆਂ ਗੱਡਿਆਂ ਉਪਰ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਦਮੀ ਘੋੜੀਆਂ ਉਪਰ। ਇੱਕ ਦੰਮ ਮੇਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ," ਤੰਨੀ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਆ"? ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ," ਅਸੀਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚਲਦੇ ਆਂ, ਤੂੰ ਆਹ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਤੇ ਤੰਨੀ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਜਲਦੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ"। ਕਾਫਲਾ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਪਿੱਛੇ ਵਲ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਪਿੰਡ ਦਿਖਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਵੀਰਾ ਤੇ ਤੰਨੀ ਵੀ ਨਾਂ ਆਏ। ਅਸੀਂ ਦਿਲ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਰੱਖਕੇ ਅੱਗੇ ਚਲਦੇ ਗਏ। ਅਜੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ 5-6 ਮੀਲ ਦੂਰ ਹੀ ਗਏ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਕਿ 25-30 ਜਾਲਮਾਂ ਦੇ ਟੋਲੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਬਣਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਕੱਟੜਪੁਣੇ ਦੀ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀਆਂ ਇਜ਼ਤਾਂ ਲੁੱਟੀਆਂ। ਜਿਹਨਾਂ ਗੋਦਾਂ 'ਚ ਬਹਿਕੇ ਜਵਾਨ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਗੋਦਾਂ 'ਚ ਬਰਛੇ ਮਾਰੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਭੈਣਾਂ ਕੋਲੋਂ ਰੱਖੜੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਵਾਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਰੱਖੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਫਾਹੀਆਂ ਬਣਾਕੇ ਗਰਦਨਾਂ 'ਚ ਪਾਈਆਂ। ਜਿਹਨਾਂ ਛਾਤੀਆਂ 'ਚੋਂ ਦੁੱਧ ਪੀਤਾ ਉਹਨਾਂ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਈ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵੱਢਿਆ। ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਜਿਸ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨੁਹਾਇਆ ਉਹਨਾਂ ਬਾਲਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਲਹੂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਛਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹ ਦਿਤਾ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਡੇ ਇੱਕ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ੍ਹ ਤੇ ਅੱਖ ਬਚਾਕੇ ਲਾਗੇ ਦੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਖੇਤ 'ਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਸਾਹੋ ਸਾਹੀ ਹੋਏ ਕਾਠੇ ਕਮਾਦ ਚੋਂ ਲੰਘਕੇ ਲਾਗੇ ਤੂੜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੂਸਲ 'ਚ ਲੁੱਕ ਗਏ। ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਸਾਡਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਕਦੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਏ ਤੇ ਕਦੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ। ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ, ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲਗ ਗਈ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾਂ ਮਿਲਿਆ, ਮੂਸਲ ਉਤੇ ਕੱਦੂਆਂ ਦੀ ਵੇਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕੱਦੂ ਦਿਸ ਪਿਆ, ਅਸਾਂ ਉਹ ਖਾਕੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਆਡ ਵਿੱਚੋਂ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ। ਕੱਚੇ ਕਮਾਦ ਦਾ ਗੰਨਾ ਵੀ ਚੂਪਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਭੁੱਖ ਲੱਗ ਗਈ। ਢਿੱਡ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹਾੜੇ ਪਾਏ, ਵਾਸਤੇ ਪਾਏ,"ਉਏ ਮੈਂ ਖਾਲੀ ਆਂ, ਮੇਰੇ 'ਚ ਕੁਝ ਪਾਉ"। ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ," ਅਸੀਂ ਮਜਬੂਰ ਆਂ"। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬੋਲਣੋਂ ਨਾਂ ਹੱਟਿਆ ਤਾਂ ਅਸਾਂ ਖਿੱਝ ਕੇ ਕਿਹਾ," ਜਾਹ ਖੂਹ 'ਚ ਪੈ ਫਿਰ"। ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਨਾਂ ਬੋਲਿਆ।
ਅਗਲਾ ਦਿਨ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੱਟਿਆ। ਰਾਤ ਪਈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ। ਅਜੇ ਦੋ ਕੁ ਮੀਲ ਹੀ ਗਏ ਹੋਵਾਂਗੇ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਅਉਂਦਾ ਇੱਕ ਕਾਫਲਾ ਦਿਸ ਪਿਆ, ਅਸੀਂ ਡਰਦੇ ਡਰਦੇ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਫਿਰੋਜਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਦੋ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਚੀਮਾਂ ਖੁੱਡੀ। ਫੋਜੀਆਂ ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਚੀੰਮਾਂ ਖੁੱਡੀ (ਘੁਮਾਣ, ਜਿਲਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਕੋਲ) ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਮਾਮਾ ਜੀ ਡਾਡਾਂ ਮਾਰਕੇ ਰੋਏ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਕੇ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਸਿਰ ਨੀਂਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਘੱਟ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਮਸਾਂ ਸੱਤ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।
ਉਹ ਕੱਟ ਵੱਢ ਵਾਲਾ ਭਿਆਨਕ ਨਜ਼ਾਰਾ, ਮਾਵਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਬਦਫੈਲੀ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਤਰਲੇ ਤੇ ਲੇਲ੍ਹਣੀਆਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਤੇ ਲਹੂ ਦਾ ਛੱਪੜ ਦਿਨੇ ਰਾਤ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਰਾਤ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਸੁਪਨਾ ਅਉਂਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਤ੍ਰੱਭਕ ਕੇ ਉੱਠਦਾ, ਮੇਰੇ ਮਾਮੀ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾਕੇ ਥਾਪੜ ਕੇ ਸੁਆ ਦਿੰਦੇ। ਮੈਂ ਮਾਮਾ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਮੀ ਜੀ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਗਲੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਤੰਨੀ ਤੇ ਜੁਬੈਦਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਮਿਲਦੇ, ਜੇ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦੇ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਮੈਂ ਨਾਨਕੇ ਕੱਟੇ।
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਅਤੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਤੇ ਡੇਹਰੀ ਵਾਲਾ (ਜਿਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) 'ਚ 30 ਏਕੜ ਦੀ ਥਾਂ 12 ਏਕੜ ਪੈਲੀ ਅਲਾਟ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਮਹਿਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਮਾਮਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਵਾਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਪੱਕੀ ਪਕਾਈ ਰੋਟੀ ਨਸੀਬ ਹੋ ਗਈ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ 'ਪਨਾਹਗੀਰ' ਦਾ ਖਤਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ਪਨਾਹਗੀਰ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਪਨਾਹਗੀਰ ਕਹਿੰਦਾ, ਸੱਚ ਜਾਣਿਉਂ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਉਤੇ ਤੀਰ ਵੱਜਦੇ। ਇਸ ਲਫ਼ਜ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਅੱਜ ਰੱਬ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ 'ਚ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਭੋਗਦੇ ਆਂ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ 2-3 ਸਾਲ ਪਿਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਦਿਲ ਸਾੜ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਪਨਾਹਗੀਰਾਂ ਦਾ ਤਰਲੋਚਨ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਕਰਾਂ, ਆਪਣਾਂ ਪਿੰਡ ਜੂ ਹੋਇਆ, ਛੱਡਿਆ ਥੋੜਾ੍ਹ ਜਾਂਦੈ।
ਮੇਰੇ ਮਾਮੇ ਜੀ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ 'ਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਰੱਬ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ 'ਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਾਂ। ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂ|ਨੀਵਰਸਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ 'ਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਇੱਕ ਦੋ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ। ਉੱਚਾ ਲੰਬਾ ਜਵਾਨ ਸਾਂ, ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿੱਖਿਆ ਸਾਂ, ਅੱਛੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਪਰ 'ਪਨਾਹਗੀਰ' ਲਫ਼ਜ ਨੇ ਫਿਰ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਨਾਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਨਾਂਹ ਹੋ ਗਈ। ਫਿਰ ਮਾਮਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੋ ਲੜਕੀਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਬੀ ਐੱਸ ਸੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ,"ਡੈਡੀ, ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅੱਛੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਰਜੀ ਦੇ ਦਿਉ"। ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਸੀ, ਅੱਛੀ ਜਮੀਨ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਨੌਕਰੀ ਸੀ, ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਨਾਂ ਚਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਨਾਂ ਮੋੜ ਸਕਿਆ, ਅਰਜੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ, ਮਨਜੂਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਬੜੀ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ, ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਥੋਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਪਿਛੋਂ ਅੱਛੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਔਖੇ ਵੇਲੇ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਵਜ਼ 'ਚ ਤੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਜਮੀਨ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ ਕੈਨੇਡਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਘਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੀ ਯਾਦ 'ਚ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੋਈ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਚਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਬੜ੍ਹੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ। ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਇਹ ਸਲਾਹ ਬਣੀ ਕਿ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਨਲਕੇ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਰਕਮ ਮੈਂ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ।
ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਾਰਨ ਪਿਛੋਂ ਜਦੋਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਘਰ 'ਚ ਹੋਰ ਕਈ ਲੋਕ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਬੈਠਕ ਨੱਕੋ ਨੱਕ ਭਰੀ ਪਈ ਸੀ। ਚਾਹ ਪੀਣ ਲੱਗਿਆਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ," ਬਚਪਨ ਦਾ ਕੋਈ ਐਸਾ ਹੋਰ ਵਾਕਿਆ ਜਿਸਦੀ ਯਾਦ ਬਾਰ ਬਾਰ ਅਉਂਦੀ ਹੋਵੇ"। ਮੈਂ ਕਿਹਾ," ਐਸੀਆਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਸਾਲ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਸ਼ਗਨ ਬਾਰੇ ਸੁਨਿਆਹ ਮਿਲਿਆ, ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਤੰਨੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ। ਸ਼ਗਨ ਪਿਛੋਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਰੱਖੜ ਪੁੰਨਿਆਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ 'ਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ। ਉਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਤੰਨੀ ਵਾਸਤੇ ਚੂੜੀਆਂ ਲੈਣ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੇਰੇ ਕਹੇ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਜੁਬੈਦਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਲੈ ਲਈਆਂ। ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਚੂੜੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਜੁਬੈਦਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀਆਂ ਮੇਚ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਾ ਦੇਵੀਂ। ਫਿਰ ਉਹ 'ਅਗਲਾ ਸਾਲ' ਕਦੇ ਨਾਂ ਆਇਆ"। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ।
"ਤੇ ਦੂਜੀ ਗੱਲ" ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
ਮੰੈਂ ਕਿਹਾ," ਚੂੜੀਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਾਹਾਂ ਅਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਮੋਰ ਮੋਰਨੀਆਂ ਉੱਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਜਿੱਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ (ਤਰਲੋਚਨ) ਅਤੇ ਤੰਨੀ (ਤਰਨਜੀਤ) ਦੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਉਪਰ ਸਾਡੇ ਨਾਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ 'ਤੱਤਾ' ਖੁਦਵਾ ਦਿੱਤਾ"। ਮੈਂ ਸਿੱਧੂ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਆਪਣੀ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਕੱਢ ਕੇ ਦਖਾਈ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਉਪਰ 'ਤੱਤਾ' ਉਕਰਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਕੇ ਦੇਖਿਆ, ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ," ਤੂੰ ਤੰਨੀ"? ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ," ਹਾਂ ਮੈਂ ਤਰੱਨਮ ਤੰਨੀ"। ਮੇਰੀ ਭੁੱਬ ਨਿੱਕਲ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜੱਫੀ 'ਚ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਦੋਵੇਂ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੋਬਨ ਤੇ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦੁਰਾਨ ਉਸਨੇ ਭਰਾ ਬਾਰੇ ਤੇ ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਬੀਬੀ ਜੀ ਦੇ ਕਤਲ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ। ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਬੋਲੀ," ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਐਥੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਏ ਸਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਪਈ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਚੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਵੇਖਣ ਆਇਆ ਏ। ਬੱਸ ਉਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਲੈਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵੀ ਐਥੇ ਆ ਗਈਆਂ"। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਤੰਨੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ," ਇਹ ਤੇਰੀ ਭਰਜਾਈ ਏ"। ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਐਸੀ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾਈ ਕਿ ਅੱਡ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਾ ਲੈਣ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ," ਵੀਰੇ, ਉਸ ਦਿਨ ਜੁਬੈਦਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਖੂਹ ਤੇ ਲੈ ਗਈ ਸੀ। ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਾਫਲਾ ਚਲੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਰੋਈ। ਬੁਰੇ ਹਾਲਾਤ ਵੇਖਦਿਆਂ ਜੁਬੈਦਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ 'ਚ ਲਕੋ ਲਿਆ ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਕੱਢਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਤਰਨਜੀਤ ਤੋਂ ਤਰੱਨਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸਭ ਦੀ ਯਾਦ ਅਉਂਦੀ, ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲੈਂਦੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਮੇਰੇ ਹੰਝੂ ਵੀ ਸੁੱਕ ਗਏ ਨੇ। ਹਰ ਸਾਲ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਰੱਖੜੀ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੀ ਆਂ। ਆਪਣੇ ਹੀ ਗੁੱਟ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਟਰੰਕ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਲ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਐਨੀਆਂ ਰੱਖੜੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ ਕਿ ਤੇਰੀ ਦੋਹਾਂ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਰੱਖੜੀਆਂ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ"।
ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਜਨਾਨੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਰਾ ਕਰਦੇ ਕਿਹਾ,"ਪਤਾ ਇਹ ਕੌਣ ਏ"? ਫਿਰ ਆਪ ਹੀ ਬੋਲ ਪਈ," ਇਹ ਮੇਰੀ ਭੈਣ, ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ, ਮੇਰੀ ਨਣਾਨ, ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲ-ਜੁਬੈਦਾਂ। ਤੇਰੀ ਯਾਦ 'ਚ ਇਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਨਾਂ ਹੀ ਕਟਾਏ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਰੰਗੇ, ਕਹਿੰਦੀ ਏ ਇਹ ਵਾਲ ਮੇਰੇ ਤੋਚੀ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਨੇ। ਇਸਨੇ ਉਹ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਨੇ। ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਪਿਛੋਂ ਦਫਨਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਕੋਲ ਰੱਖ ਦੇਣੀਆਂ"। ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲ ਗਿਆ, ਉਹ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਬੁੱਤ ਵਾਂਗੂੰ ਅਡੋਲ ਖੜੀ ਸੀ, ਕੁਝ ਨਾਂ ਬੋਲੀ। ਮੰੈਂ ਚੁੱਪ ਤੋੜਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਿਆ," ਨੀ ਜੁਬੈਦਾਂ, ਅੜੀਏ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਲਗਦੀ ਐਂ, ਆ ਆਪਾਂ ਨਿਕਾਹ ਕਰ ਲਈਏ"। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਧੱਫਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ,"ਜਾਹ ਝੂਠਾ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ, ਜਾਹ ਪਹਿਲੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਆ"।
ਫਿਰ ਤੰਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ," ਵੀਰੇ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਾਰ ਆਇਆ ਏਂ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰਦੈ ਆਪਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਪਿੰਡ ਘੁੰਮ ਕੇ ਆਈਏ ਤੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਜਾ ਕਰੀਏ"। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੋ ਹੀ ਚਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਸਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜੀ੍ਹ, ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਜਣੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਤੇ ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ 'ਚ ਘੁੰਮਣ ਲਗ ਪਏ।